We raken steeds meer in het heden opgesloten

Wekelijkse kabinetsvergaderingen, jaarlijkse troonredes, uitzonderlijke staatsbegrafenissen: met kleine en grote rituelen leidt de politiek een samen­leving door de tijd. Het gaat erom­ heden, verleden en toekomst te verbinden. Als dat lukt, wordt een wille­keurige groep mensen een lots­gemeenschap, een ‘wij’ in de stroom van de tijd, al is het maar voor even.

Maar we raken steeds meer in het heden opgesloten. Crisis na crisis overvalt ons. Daardoor ontbreekt het aan adempauzes om strategisch vooruit te kijken en aan geduld om het oude­ te waarderen. Politiek gezagsverlies is het resultaat.

Hoezeer het publiek verlangt naar een band met het verleden, blijkt uit de uitvaart van Elizabeth II. De wereld laafde zich aan de grandeur en ceremonie van Westminster Abbey. De Britten eerden hun Queen om haar toewijding en karakter, maar ook als belichaming van een rijke traditie, die al meer dan 1.000 jaar bestaat. Achter de kist liepen met Charles, William en Harry, de generaties van de toekomst. Een traan waard.

Hoezeer het publiek verlangt naar een band met het verleden, blijkt uit de uitvaart van Elizabeth II: het laafde zich aan de grandeur en ceremonie van Westminster Abbey

Toch is met de traditie maar één dimensie van de politieke tijd bespeeld. Volgens Alexandre Kojève zijn er nog drie. In zijn studie over politiek­ gezag, La notion de l’autorité (1942), onderscheidde de Russisch-Franse denker vier leiderschaps­rollen.

Allereerst noemt hij de vader (le père­), wiens gezag is ontleend aan het verleden. Ten tweede heb je de strijder (le maître), bereid zijn of haar leven te riskeren in het heden. Ten derde is er de leider (le chef), de voorganger die een pad naar de toekomst baant. Een geval apart, ten slotte, is de rechter (le juge): rechtvaardig en neutraal staat die boven het partijgewoel, en dus in zekere zin buiten de tijd.

In de praktijk combineren leiders elementen uit die rollen. Het zijn vier ideaaltypen, aldus Kojève. De ene leider­ beschikt over meer vaderlijke of moederlijke uitstraling, de ander over meer strijdlust of rechtvaardigheid. Ook de situatie bepaalt welke rol het publiek verwacht.

Breuk met het verleden

In de week van Britse rouw hield in Straatsburg de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, haar jaarlijkse grote rede voor het Europees Parlement. Een interessant contrast, want de Europese Unie is zowat het omgekeerde van Westminster Abbey. Opgericht om een breuk met het verleden te vormen, ontbeert ze alle traditie en ceremonie – zoals de kale gebouwen in Brussel aanschouwelijk maken.

Dus moeten de vertegenwoordigers van Europa hun gezag aan andere rollen­ ontlenen. Aanvankelijk was dat vooral het gezag van de rechter, de scheidsrechter die toezicht houdt op de ene markt, buiten de tijd. Maar in de recente stroom politieke gebeurtenissen moet de Unie ook handelen in het acute heden en met het oog op een ongewisse toekomst.

Om in 2012 de Europese munt te redden, stelden sommige EU-leiders zich op als strijders, verwikkeld in een gevecht met een zware tegenstander: de financiële markten. Met de woorden ‘we zullen alles doen wat nodig is’ boezemde ECB-president Mario Draghi­ die tegenstrever ontzag in.

Gezicht van het kwaad

Ook Von der Leyen klonk in het parlement als een strijder. Haar tegen­stander is Rusland, ‘het gezicht van het kwaad’. Ze prees Oekraïne als ‘natie­ van helden’, symbool van moed. Ze liet zich voorstaan op de wapensteun aan Oekraïne, door Brussel betaald en door de lidstaten geleverd. Ze vloog na afloop meteen naar Kiev. Niet om zelf te vechten, maar om met presi­dent Volodimir Zelenski over toegang tot de EU-markt en gratis roaming­ te spreken. Zolang de EU geen leger heeft, is die bijna-militaire strijdersrol niet zo geloofwaardig.

Rolvaster zijn EU-leiders met toekomstplannen: Von der Leyen kondigde ook onder meer een waterstofbank aan, inzet op zeldzame aard­metalen en een Europese Conventie.

Qua genre ligt Prinsjesdag, het begin­ van het parlementaire jaar in Nederland, halverwege Westminster Abbey en de Straatsburgse seizoensstart. Het gezag van het verleden kwam met koning Willem-Alexander per koets binnengereden. Maar voor Rutte IV zal het erop aankomen een evenwicht te vinden tussen daadkracht nu en vooruitkijken naar morgen.

Ook in België vraagt de verbinding van verleden, heden en toekomst om een gezagvol samenspel tussen Paleis en Wetstraat. Wel zijn er twee bijzonderheden. Ten eerste moeten de leidende politici een fijne neus hebben voor verdelende rechtvaardigheid en altijd ook, zeker de premier, de rol van neutrale ‘rechter’ spelen. Ten tweede gaan al die evenwichtsoefeningen in het instabiele heden, meer nog dan elders­, ten koste van strategische plannen voor de toekomst (zie de staatsschuld). Gelukkig voor de politieke klasse heeft het Belgische publiek zijn verwachtingen al lang naar beneden bijgesteld. Geen leiderschap is ook een traditie.