Meer centen dan leden: waarom politieke partijen ondanks miljoenenuitgaven op Facebook met een groot probleem zitten

Zowel Open VLD, N-VA, CD&V als PVDA houden dit weekend hun ‘nieuwjaarsreceptie’. Zonder receptie dan wel. Voor het tweede jaar op rij blijft het noodgedwongen bij een digitaal praatje van de voorzitter – en bij Open VLD schuift ook de premier aan. Het voelt als een verplicht nummertje, zo vertrouwde een woordvoerder ons deze week toe. ‘Vorig jaar deed elke partij nog de moeite om origineel uit de hoek te komen. Dit jaar wordt het amper aangekondigd.’ Bij Vooruit plant men voorlopig zelfs niets.

En dat terwijl het hoog tijd wordt om de eigen leden nog eens flink tegen de borst te drukken. Bij nogal wat partijen ligt de lokale werking sinds maart 2020 grotendeels stil. Het zette zeker bij de klassieke partijen een turbo op een leegloop die al jaren aan de gang is. Zowel Vooruit (afgerond 35.000 leden), CD&V (40.000) en Open VLD (50.000) sloten 2021 af met historisch lage ledenaantallen, zo blijkt uit de cijfers die ze aan De Standaard overmaakten. Telden die partijen samen in 1990 nog bijna 300.000 leden, dan zijn het er vandaag, ruim dertig jaar later, nog goed 125.000, minder dan de helft. Alleen al in de loop van vorig jaar verloren ze samen ruim 10.000 leden.

• Hoe corona ook de politieke partijen in winterslaap duwt

De massapartij is niet meer

Het is een implosie die zich in heel Europa voordoet. Ook in Franstalig België trouwens, waar PS, MR en CDH alles samen nog minder dan 100.000 leden hebben. De cijfers wijzen op een dynamiek die de traditionele ideologieën bovendien overstijgt. Ook daarbuiten is het fenomeen van de massapartij verleden tijd. Groen telt slechts 7.500 leden, Vlaams Belang en PVDA – dat nationaal rekruteert – rapporteren elk zo’n 24.000 leden. Enkel N-VA kent een bredere basis, met 41.500 leden, 2.000 meer dan in 2020. Al kwam daar een geste door de partij aan te pas. ‘Wie al lid was, moest in 2021 geen lidgeld storten, aangezien heel wat gebruikelijke partijactiviteiten omwille van corona niet konden plaatsvinden’, zo vertelt woordvoerder Philippe Kerckaert. Ook dan noteert de N-VA nog steeds niet de ledenaantallen die de VU ooit kende.

Duimpje op Facebook

Het kan als een detail beschouwd worden. La République en Marche in Frankrijk of de PVV in Nederland tonen dat een partij geen of amper leden nodig heeft om electoraal te scoren. Toch houden die kleinere ledenaantallen risico’s in. Het maakt dat een belangrijk kanaal vernauwt waarlangs politiek talent kan gevonden worden en ideeën intern gedelibereerd en uitgedragen worden. Partijen zoeken dan maar – net als met de nieuwjaarsspeech – naar alternatieven. Vooruit telt al 15.000 ambassadeurs die geen lid zijn maar die inhoudelijk willen meedenken, Ecolo 19.000. Maar net als een duimpje op Facebook, is de vraag hoe duurzaam dat supporteren is. Bovenal gooien partijen fortuinen richting sociale media in de hoop mensen tussen de verkiezingen aan zich te binden. In totaal gaven de Belgische partijen in 2021 4,7 miljoen euro uit aan politieke advertenties op Facebook, een cijfer dat in de lijn ligt van 2020. N-VA-voorzitter Bart De Wever spant er zelfs Europees de kroon. Bij zijn partij zijn, volgens de eigen website, negen medewerkers exclusief bezig met sociale en online media.

Tijdperk van hyperpolitiek

Partijen kunnen natuurlijk moeilijk de digitale trein missen. Maar het draagt bij tot een grotere virtualisering van de politiek, of zoals politiek filosoof Anton Jäger (KU Leuven) het recent omschreef in een essay in het Engelse tijdschrift Tribune: de opkomst van de hyperpolitiek. Politiek staat weer in het hart van het maatschappelijke debat, zo stelt Jäger vast. Discussies over klimaat, migratie, energie en de vaccinatieplicht splijten zelfs families. ‘Maar waar het leven van mensen in allerlei opzichten op die manier intens gepolitiseerd is, zijn slechts weinigen betrokken bij het soort georganiseerde belangenconflicten dat we ooit als politiek zouden hebben omschreven in de klassieke, twintigste-eeuwse zin’, aldus Jäger. Wat de klimaatmarsen en de coronamarsen verbindt, is dat zij geen ledenlijsten kennen en ‘de politiek’ door de deelnemers niet noodzakelijk gezien wordt als een zinvol kanaal voor verandering. Partijen van hun kant ruilen mobilisatie te veel in voor profilering op het ritme van het relletje van de dag. ‘Door dit proces wordt veel gepolitiseerd, maar bitter weinig bereikt’, zo vreest Jäger.

Meer zelfs, die dynamiek ondergraaft de legitimiteit van ons representatief systeem. Dat veronderstelt een contract waarbij burgers slechts om de zoveel jaren de kaarten van de macht schudden tussen een beperkt aantal partijen, net in de hoop dat ze ondertussen het publieke huishouden deftig bestieren. Het laat grosso modo vijf partijen (N-VA, CD&V, Vooruit, Open VLD en Groen) en hun Franstalige zusterpartijen toe om de macht te verkavelen, van gemeentes over intercommunales tot provincies, regio’s en ook federaal. Een royale partijfinanciering van zo’n 73 miljoen euro per jaar maakt dat geld niet snel een probleem wordt, een kiesdrempel vermijdt dat er makkelijk kapers op de kust komen.

• Politieke partijen subsidiëren zichzelf tot vermogensbeheerders

De smeltende ijsschots

Maar wat als die keizers steeds dunnere kleren dragen? Niet alleen tellen ze als groep steeds minder leden, ze tellen als blok ook steeds minder kiezers door het succes van de anti-systeempartijen. En allemaal samen steunen ze ook al op een smeltende ijsschots door de groeiende club van mensen die niet stemmen of ongeldig, en dat ondanks een opkomstplicht. Bij de recentste stembusgang van 2019 waren dat er al 1,3 miljoen, of 17 procent van de stemgerechtigde Belgen, een record. En nog maar 17 procent van de Belgen was vorig jaar überhaupt geneigd om politieke partijen te vertrouwen. Al die cijfers stellen existentiële vragen over het geloof in partijen als dragers van politieke actie en tonen de nood aan nieuwe vormen van burgerparticipatie. Iets om na de nieuwjaarsspeech over na te kaarten, bij voorkeur ‘live’, op café.