Muziek helpt ons beter te slapen. Een Hongaars onderzoek in 2008, waarbij studenten drie kwartier klassieke muziek te horen kregen voor het slapengaan, kwam tot die bevinding. Het idee erachter is dat klassieke muziek rustig maakt. In verscheidene steden in de wereld speelt daarom ’s avonds klassieke muziek in de metro’s, vooral in probleemzones. Het zou de zeden verzachten.

Max Richter, een Britse post­minimalist, bekend van zijn soundtracks (The leftovers, Black mirror) en zijn herinterpretatie van Vivaldi’s Vier seizoenen, weet niet goed wat daarvan te denken. Muziek als kalmeringsmiddel? Hij wil vooral duidelijk maken dat zijn compositie Sleep géén slaappil is, maar een ‘creatief laboratorium’ dat de relatie tussen de geest en de muziek verkent. Hij wil dat de compositie vragen oproept over waar we vandaag staan met de wereld, en hoe we leven. ‘Velen zeggen dat het een groot wiegelied is. Het is veel meer.’

Dat slapeloosheid een wereldwijde epidemie geworden is, heeft te maken met onze omgang met overinformatie, onze levensritmiek, ons winstbejag. ‘Ik heb Sleep een politieke stellingname genoemd’, zegt Richter. ‘Misschien is het zelfs beter er een sociale kritiek in te zien over ons gebruik van tijd. Kijk, ik heb het grote geluk dat ik een goede slaper ben, maar velen zijn dat niet, en dat heeft een groot effect op hun levenskwaliteit. De oorzaken leggen bloot dat we verkeerd leven.’

‘Mensen die in slaap vallen, vertrouwen hun geest aan ons toe. Ze zijn kwetsbaar, in hun hoofd speelt zich iets intiems af, en wij beïnvloeden dat’

Wie dus straks in Antwerpen in een van de 300 bedden in de ­kathedraal in slaap valt tijdens ‘Moth like stars’, doet aan politiek. Schone slapers worden meegenomen naar een ruimte waar de slopende gewoontes van de overinformatie niet gelden. ‘Voor ons als muzikanten is dat erg verrassend. Normaal zoek je naar een band met het publiek. Nu proberen we vooral om de mensen niet te wekken. Het is een antiperformance’, zegt Richter.

Opwaardering van ruis

De band tussen slaap en muziek is niet nieuw. Componisten zoals Eric Satie en La Monte Young experimenteerden al met herhaling en zoemtonen, en Terry Riley organiseerde in 1967 een nachtconcert in Philadelphia, voor een publiek in slaapzakken. Riley was geïnspireerd door wat hij ervoer in oosterse culturen, en dan vooral in Indië, waar de spirituele band tussen muziek en geest meer ontwikkeld bleek.

Geleidelijk werd het idee gepopulariseerd dat slaap en muziek samen iets kunnen betekenen. Vandaag telt Spotify honderden playlists met slaapmuziek en de meest uiteenlopende klanken: trage pianosolo’s, regenbuien, elektronische muzak, Gregoriaanse gezang en natuurlijk white ­noise, Todd Moores lucratieve ­opwaardering van ruis als slaap­facilitator.

Een andere inspiratiebron van Richter was het slaapliedje. Dat ouders vriendelijke, vertragende liedjes zingen om hun kinderen in slaap te krijgen, is universeel. ‘De kunstgeschiedenis heeft daar nauwelijks aandacht voor gehad’, zegt Richter. ‘Ik begrijp niet waarom. Vandaag verkiezen we een intellectuele aanpak van de tekst, niet? Maar voor mij maakte niet die artistieke omkadering, maar het zo verspreide volkse gebruik van slaapliedjes mijn project waardevol. Ik vond er zelfs een rechtvaardiging in om dit te doen.’

Sleep telt 204 ‘slaapliedjes’, de meeste instrumentaal. Ze zijn variaties rond twee grote ‘identiteiten’. Richter: ‘Ik bedacht hoe een luisteraar die om 4 uur ontwaakt en de muziek hoort, iets wil herkennen. Variatie is daar goed voor: je creëert een identiteit en varieert daarop. Het is een techniek die ik al vaak gebruikte, en die teruggaat op wat Bach deed in de Goldberg Variaties – naar verluidt een werk dat de slapeloosheid van een Russische graaf moest verhelpen’. Hij glimlacht: daar gelooft hij niets van.

Diepe slaap

Richter werkte ook samen met de neurowetenschapper David Eagleman, die hem vertelde over een experiment waarin de trage golven van de diepe slaap ver­bonden werden met herhaalde geluidsfrequenties en kleine cycli. ‘Die inzichten bevestigden vooral wat ik van plan was: ik wilde Sleep bouwen op heel lage tonen. Die worden inderdaad vaak gebruikt om extatische gevoelens op te wekken en ons tot actie aan te ­zetten – denk aan Afrikaanse drums en de beats in dance­muziek – maar als je ze héél traag gebruikt, maken ze rustig.’

‘Normaal zoek je naar een band met het publiek. Nu proberen we vooral om de mensen niet te wekken. Het is een anti­performance’

Dat we weinig hoge tonen horen in zijn slaapmuziek, en veel gedempte, zelfs donkere klanken? ‘Ook dat wortelt in wetenschappelijke inzichten. In de natuur sterven hoge frequenties sneller uit dan lage frequenties. Ze drukken dus uit dat een bepaalde geluidsbron dichtbij is, en dat kan gevaar betekenen. De geest is daar alert voor. Als we slapen, zullen hoge tonen ons sneller wekken. Ik vond het interessant te leren dat het brein tijdens de slaap een soort klankanalyse doet. Daarom heb ik geen hoge frequenties gebruikt.’

Het roept de vraag op of Richter, een nieuwlichter die er niet voor terugdeinst om klassieke ­instrumenten te bewerken met loops en aan te vullen met electronica, zijn werk ziet als functionele dan wel als mooie muziek.

‘Ik heb dit gemaakt vanuit een sterke persoonlijke interesse, en een onvrede over de informatiestorm rondom ons. Ik heb gekozen voor een grote, eenvoudige, en traag groeiende vorm omdat die voor de geest een vakantie kan zijn. Zie Sleep als een acht uur ­durende blokkering van een overvolle snelweg. Voor mij is dat schoonheid, zoals de repetitieve, geo­metrische patronen in het beeldend werk van Bridget Riley de geest ook zozeer beïnvloeden dat al de rest eruit gaat.’

‘Ik hou van functionaliteit die ook mooi is. Ik componeer, ik hou van goedgemaakte dingen met interne coherentie en een goeie grammatica. Maar tegelijk moet deze muziek ook werken.’

Fysiek veeleisend

Ik vertel Richter een anekdote. Hoe ik tijdens het eerste Indiase concert dat ik ooit zag – een marathon van vier uur door de klassieke zanger Bimsen Joshi – halverwege in slaap viel. En hoe de grote meester, toen ik hem dat na afloop opbiechtte, dat een compliment vond.

‘Ik begrijp dat volkomen, en ik voel het precies zo aan. Mensen die in slaap vallen terwijl wij muziek spelen voor hen, vertrouwen hun geest aan ons toe. Ze zijn kwetsbaar, in hun hoofd speelt zich iets intiems af, en wij beïnvloeden dat. Nee, we hebben tot dusver niet neurologisch gemeten hoe een brein het concert ervaart, maar ik zou dat heel graag eens doen.’

Voor hemzelf en zijn muzikanten is zo’n slaapconcert intussen vooral een kwestie van zelf wakker te blijven, op een tijdstip wanneer de hersenen het anders willen. ‘Het is ook fysiek veeleisend: ik speel 250 pagina’s muziek, dat is een enorm pak. Er zijn mensen die de hele tijd slapen, en er zijn mensen die helemaal níét slapen. Iedereen brengt zijn biografie mee, nietwaar, en het concert is een boeiende botsing tussen overgave en concentratie.’

Het speciale aan Sleep is de duur, en hoe die ruimte schept, zegt Richter. ‘Daardoor lijken mensen de muziek te ervaren op een zeer diepe en directe manier. We hebben bij onze uitvoeringen (onder meer in Sydney, Berlijn, Londen, red.) heel verschillende bezoekers gekregen: ouders met kinderen, terminaal zieke mensen, Parkinsonpatiënten … Ik heb de indruk dat de muziek de grote levensvragen dichter brengt. De muziek is een soort gesprek met een niet-bestaan. Zoals slapen op een bepaalde manier “weggaan” is.’

Max Richter speelt ‘Sleep’ in de kathedraal van Antwerpen op 7 en 8/9 (uitverkocht). De box ‘Sleep’ is verschenen bij Universal, en kan ook beluisterd worden via streaming.