De betreurde Kofi Annan was ‘de enige Afrikaan op het internationale toneel voor wie andere Afrikanen zich destijds niet hoefden te schamen’, schrijft Assita Kanko. Voor Anthony Callaert was de man een pionier: ‘Hij liet ons inzien dat er vaak geen alternatief is voor interventie.’
Kofi Annan bij zijn benoeming tot secretaris-generaal van de VN, op 17 december 1996. afp
‘Our job is to intervene.’ Die woorden sprak de voormalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties uit tijdens een lezing voor de Ditchley Foundation in Engeland, in juni 1998. Kofi Annan werkte zijn hele professionele leven voor de VN, maar was toen pas anderhalf jaar secretaris-generaal van de organisatie. De beginselen die hij die dag uiteenzette, zullen de geschiedenis ingaan als zijn belangrijkste erfenis.
Onze huidige wereldorde wordt gekenmerkt door het grondbeginsel van de staatssoevereiniteit. Dit fundamenteel beginsel komt ook aan bod in de domestic jurisdiction clause van het Handvest van de Verenigde Naties: geen enkele bepaling in het Handvest geeft de VN de bevoegdheid tussenbeide te komen in aangelegenheden die onder de nationale rechtsmacht van een staat vallen. Maar die soevereiniteit is niet absoluut. De Veiligheidsraad heeft immers conform het Handvest de primaire bevoegdheid om de internationale vrede en veiligheid te bewaren. Het Handvest geeft de VN uitdrukkelijk de bevoegdheid om de nationale soevereiniteit van een staat opzij te schuiven als die de verwezenlijking van haar doelstellingen zou hypothekeren.
Terug naar de bron
Annan vond het hoog tijd dat de organisatie haar prioriteiten grondig herschikte en terugging naar de bron. Het Handvest van de VN was volgens hem geschreven in naam van ‘de volkeren van de Verenigde Naties’, niet in naam van regeringen.
Annan heeft ons laten inzien dat wij, ook als individuen, moeten kiezen tussen neutraliteit of gerechtigheid
Bovendien hebben de VN niet alleen de opdracht om de internationale vrede en veiligheid te bewaren, maar ook om opnieuw ons vertrouwen te bevestigen in de fundamentele rechten van de mens, en in de waardigheid en de waarde van elk menselijk individu. Volgens Annan betekent dat dat het Handvest de soevereiniteit van volkeren beschermt en geen vrijbrief is voor regeringen om de rechten van de mens en de waardigheid van het menselijk individu met de voeten te treden.
Annan was een pionier en liet ons inzien dat de conventionele opvattingen over nationale soevereiniteit niet onaantastbaar en onveranderlijk zijn. De beginselen die Annan in zijn Ditchley-lezing formuleerde, zouden uiteindelijk door de International Commission on Intervention and State Sovereignty verder ontwikkeld worden tot een nieuwe internationale norm. Tijdens een complexe en lange juridische oefening vond een groep vooraanstaande geleerden en diplomaten een evenwicht tussen het fundamenteel beginsel van de staatssoevereiniteit en de grenzen aan die soevereiniteit. Die grenzen zijn er ter bescherming van het primaat en de universele geldigheid van de mensenrechten, en van de waardigheid van het individu.
De naam van het eindrapport van dit comité zou uiteindelijk de naam worden van de nieuwe norm: The responsibility to protect. Volgens het rapport gaat soevereiniteit niet alleen gepaard met rechten en macht, ook met verantwoordelijkheden. Annan verwoordt het onomwonden als volgt: ‘Sovereignty implies responsibility, not just power.’
Geopolitiek machtsspel
De norm is gebaseerd op drie pijlers. Ten eerste: een staat heeft de verantwoordelijkheid haar bevolking te beschermen tegen mass atrocity crimes (genocide, misdaden tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden, etnische zuivering). Ten tweede: de internationale gemeenschap heeft de verantwoordelijkheid de staat te helpen bij het vervullen van haar primaire verantwoordelijkheid. En ten derde: als een staat er niet in slaagt of verzuimt haar bevolking tegen de hierboven vermelde misdaden te beschermen, heeft de internationale gemeenschap de verantwoordelijkheid in te grijpen. Aanvankelijk moet ze dat doen via vreedzame maatregelen. Als die geen soelaas bieden, kan de internationale gemeenschap dwangmaatregelen nemen. Maar geweld gebruiken kan alleen na goedkeuring door de Veiligheidsraad (behalve in het geval van zelfverdediging).
Deze fundamentele regel van internationaal recht brengt een grote verantwoordelijkheid mee voor de permanente leden van de Veiligheidsraad. Macht impliceert ook verantwoordelijkheid. Staten die een kordaat optreden door de VN blokkeren, herleiden een conflict tot een geopolitiek machtsspel, ten koste van mensenlevens.
Passieve getuigen
Annan heeft ons laten inzien dat wij, ook als individuen, moeten kiezen tussen neutraliteit of gerechtigheid, tussen passief toekijken of interveniëren. Hij heeft de VN terecht het pad van de interventie doen inslaan en dit in naam van de volkeren en de individuen in wier naam het Handvest is geschreven. Annan riep ons voorts op ons niet te gedragen als passieve getuigen, in conflicten van internationale omvang noch in dagelijkse situaties. Ieder van ons moet doen wat in zijn macht ligt om onrecht te corrigeren, leed te voorkomen, en nodeloos lijden een halt toe te roepen.
Anthony Callaert
Advocaat, oprichter en voormalig voorzitter van de jongeren- en studentenafdeling van de Vereniging voor de Verenigde Naties (VVN Youth).
De man die de VN glans gaf
Ik verblijf in de oude Japanse stad Kyoto als ik het overlijden verneem van Kofi Annan, de voormalige topman van de VN. Hier, precies op een plek waar de diplomatie er niet in slaagde rekening te houden met een van de belangrijkste bekommernissen van deze grote man: het klimaat. Weet u nog, het Kyoto-akkoord?
Het is ook de stad die bovenaan de lijst stond van de Amerikanen om vernietigd te worden met een atoombom, maar Kyoto ontsnapte aan dat lot dankzij zijn historische waarde. Ook nucleaire ontwapening was een belangrijk streefdoel van Annan.
Kofi Annan is dood. Een immense droefheid overvalt me. Wat een verlies voor de mensheid. Deze man die we zo bewonderd hebben, die de wereld heeft laten zien dat de diplomatie van spierballengerol en geweld een teken van onmacht is en dus gedoemd te mislukken, was natuurlijk niet onsterfelijk. Door zijn kalme gezicht en zijn stem liet hij ons zien dat autoriteit geen geweld nodig heeft om zich te manifesteren.
We hebben sterke, bescheiden leiders nodig, die opkomen voor het goed van de wereld, niet voor hun ego
Hij was de enige Afrikaanse man die in de internationale pers respectabel voorkwam toen andere Afrikaanse leiders zichzelf belachelijk maakten door hun volk te offeren op het altaar van de macht om de macht.
Als tieners in Burkina Faso waren we ons er al zo van bewust dat hij de enige was voor wie we ons niet hoefden te schamen. Hij liet ons beseffen dat de internationale politiek niet zo ver van ons dagelijks leven stond. De internationale politiek moest ons fascineren, ons wakker schudden, ons de geschiedenis doen vatten en ons er voortdurend aan herinneren dat ieder van ons een rol te spelen heeft.
In ieder geval heeft de geschiedenis ons in de schoolbanken geleerd: wat we ook deden, we zouden de gevolgen ervan ondervinden. Dankzij Kofi Annan wilden velen onder ons internationale betrekkingen ontdekken. Dankzij hem hebben we een eerlijke blik op de geschiedenis kunnen werpen. Die geschiedenis ging over ons.
Armworstelen
Vandaag is deze diplomatie van voorkomendheid en efficiëntie voor onze ogen vervangen door een demonstratie van destructieve kracht of door een totale afwezigheid, wat net zo gevaarlijk is. In beide gevallen is het een gebrek aan leiderschap. ‘Neem geen ontslag als wereldleiders’, waarschuwde Kofi Annan nochtans vorig jaar in Parijs. Wie leidt de wereld vandaag? Klimaat, terreur, migratiecrises: de steriele spelletjes armworstelen dienen alleen om ons af te leiden. Stel je voor dat deze wereld een schip is. Met deze kapiteins is er iets om je zorgen over te maken, vooral op de plekken waar het momenteel stormt.
Wie kent de naam van de huidige secretaris-generaal van de VN? Hoeveel tieners of zelfs volwassenen weten dat de VN bestaan en begrijpen de rol van de instelling?
Doe een kleine rondvraag in uw omgeving, u zult verrast zijn. Een korte peiling bij kennissen via sociale media heeft mij dit geleerd: velen zeggen ‘Ban Ki-moon’. Maar nee, hij is het niet meer. Slechts één persoon kon mij de naam geven van de Portugees die je vindt als je ‘Nieuwe secretaris-generaal van de VN’ googelt.
Is het de instelling die haar glans verloren heeft of komt het door het ontbreken van een uitzonderlijke verpersoonlijking ervan, wat Kofi Annan toch was? Wellicht beide. We hebben sterke, bescheiden leiders nodig die opkomen voor het goed van de wereld, niet voor hun ego.
De wereld heeft een geloofwaardige VN nodig die hun rol spelen zonder toegevingen te doen als het over mensenrechten gaat. Ik denk dan in de eerste plaats aan de vrouwenrechten, zoals we zagen met de verkiezing van Saudi-Arabië in de Vrouwenrechtencommissie van de VN. Een duidelijk teken dat in de VN de focus verschuift van diplomatie naar handel, met weinig aandacht voor de rechten van de vrouw. De organisatie heeft in haar 73-jarig bestaan ook nog nooit een vrouw aan het hoofd gehad. Kofi Annan was de eerste om te zeggen dat de VN een vrouw nodig hadden om ze te leiden. Het is nog niet gebeurd. Als hij het vandaag zou kunnen, zou hij eraan kunnen toevoegen dat de VN herboren moeten worden.
Assita Kanko
Gemeenteraadslid in Elsene (MR) en lid van de denktank Liberales
